Bitlis Vilayetindeki Nakşî-Hâlidî Şeyhlerinin Şeyh Said Olayına Vermiş Olduğu Tepkiler
Anahtar Kelimeler:
Bitlis, - Tasavvuf, - Nakşibendiyye, - Nakşî-Hâlidî, - Şeyh Said Olayı.Özet
Özet
Tarihte yaşanmış kimi olaylar sadece yaşandığı dönem ile sınırlı kalmamakta, neticeleri itibariyle yüzyılları aşan bir etkiye sahip olmaktadırlar. Tasavvuf ve tarikatlar tarihi açısından önemli kurumlar olan tekke ve zâviyelerin devlet eliyle kapanmasına neden olan Şeyh Said olayı da etkileri itibariyle günümüzde dahi önemini koruyabilen ve geniş halk kitlelerini etkileyen toplumsal olayların başında gelmektedir. Cumhuriyet’in kurulduğu ilk yıllarda meydana gelen Şeyh Said olayı, bu hareketi başlatan kişilerin politik konumları itibariyle ülkenin siyasi tarihini ilgilendirdiği gibi dinî düşünce ve konumları itibariyle de tarikatlar tarihini ilgilendirmektedir. Bu ayaklanmanın neticesinde illegal bir yapıya dönüştürülen tekke ve zâviyelerin Osmanlı’dan farklı olarak bütün cazibesini yitirmesine sebep olması açısından üzerinde durulması gereken önemli bir tarihî vaka olarak karşımıza çıkmaktadır. Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinden itibaren özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da en etkin tasavvufî hareket olan Nakşî-Hâlidî tarikatı, toplumun bütün unsurlarına hitap etmiş ve geniş bir mürid ağıyla en ücra yerleşim birimlerine kadar nüfuz edebilmiştir. Nakşî-Hâlidî geleneğin önemli merkezlerinden biri olan Bitlis vilayeti her ne kadar Şeyh Said olayının başladığı noktadan uzak olsa da bu vilayette bulunan Hâlidî şeyhlerinin bu hareket karşısındaki tavır ve tutumları, tarikatların veya tarikat şeyhlerinin toplumun üzerindeki etkilerini, toplumsal olaylar karşısında kitleleri yönlendirebilme potansiyellerini görebilmek açısından önemlidir. Bu çalışmada, Şeyh Said olayı esnasında ve sonrasında Bitlis vilayeti dahilinde bulunan Nakşî-Hâlidî şeyhlerinin aldıkları kararlar ve sonrasında yaşanan sürgün ve tutuklamalar üzerinde durulmuştur.
Referanslar
Akdeniz, V. (2013). Seyyid Şefik Arvasi. İstanbul: Nûbihar Yayınları.
Aktaş, Z. (1998). Tekke, Zâviye, Tarikatların ve Türbelerin Kaldırılması (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
Akyürekli, M. (2014). Gerekçe ve Hükümleriyle Şark İstiklal Mahkemesi Kararları (1. Cilt). İstanbul: Nûbihar Yayınları.
Algar, H. (2007). Nakşibendîlik (2. Basım). İstanbul: İnsan Yayınevi.
Aras, İ. (1992). Adım Şeyh Said. İstanbul: İlke Yayıncılık.
Atatürk, M. K. (1969). Nutuk (2 Cilt) (1920-1927) (9. Basım). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Aydemir, Ş. S. (1966). Tek Adam Mustafa Kemal (3. Cilt) (1922-1938) (2. Basım). İstanbul: Remzi Kitabevi.
Ayiş, M. Ş. (2019). Bingöl’de Bir Tasavvuf Ailesi: Melekan Şeyhleri. Bingöl Araştırmaları Dergisi, 6(1), 31-54.
Baysal, N. O. (Aralık 2022). Şeyh Said İsyanının Nedenleri Gelişim Süreci ve Sonuçlarına Dair Değerlendirme. GAB Akademi Dergisi, 2(3), 26-42.
Bruinessen, M. V. (2015). Kürdistan Üzerine Yazılar (9. Basım). İstanbul: İletişim Yayınları.
Bruinessen, M. V. (2018). Ağa, Şeyh, Devlet (10. Basım). İstanbul: İletişim Yayınları.
Cırık, B. (2015). Üç Devirde Bir Kürt Aşiret Reisi Hacı Musa Bey (1853-1928). İstanbul: Değişim Yayınları.
Çakır, M. S. (2016). XIX. Yüzyılda Tarikat-Siyaset İlişkisi: Nehrî Tekkesi Örneği. Turkish Studies, 11(21), 53-78. Erişim adresi: https: //turkishstudies.net/turkishstudies?mod=tammetin&makaleadi=&makaleurl=358943102_3Cak%C4%B1rMehmetSaki-sos-53-78.pdf&key=20066
Çânî, S. (2020). ʿUlemâʾunâ mineʾl-müderrisîn fîʾl-karniʾl-ʿişrîn (4. Basım). İstanbul: Daru’r-Ravda.
Çay, A. M. (2010). Her Yönüyle Kürt Dosyası (8. Basım). İstanbul: İlgi Kültür Yayıncılık.
Dersimi, N. (1979). Dersim Tarihi. İstanbul: Eylem Yayınevi.
Dokuyan, S. (2021). Tekkelerin Kapatılması ve Tasfiye Süreci (1925-1938). Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 98, 217-244.
Emre, G. (2006). Medreseden Meclis’e Meclis’ten Yassıada’ya. İstanbul: Kent Yayınları.
Fırat, D., & Fırat, D. (2022). Şeyh Said Oğlu Şeyh Ali Rıza Hatıraları: Babam Şeyh Said. Ankara: 40 Kitap Yayınları.
Fırat, M. Ş. (1970). Doğu İlleri ve Varto Tarihi (3. Basım). Ankara: Kardeş Matbaası.
Genelkurmay Belgelerinde Kürt İsyanları. (1992). 1. Cilt. İstanbul: Kaynak Yayınları.
Goloğlu, M. (1972). Devrimler ve Tepkileri (1924-1930). Ankara: Goloğlu Yayınları.
Güneş, İ. (1997). Türk Parlamento Tarihi I. ve II. Meşrutiyet (2. Cilt). Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları.
Kara, M. (2019). Din Hayat ve Sanat Açısından Tekkeler ve Zâviyeler (8. Basım). İstanbul: Dergâh Yayınları.
Karabekir, K. (2004). Kürt Meselesi (haz. Faruk Özerengin) (12. Basım). İstanbul: Emre Yayınları.
Kardaş, A. (2004). Birinci Dünya Savaşı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşunda Bitlis ve Çevresinde İz Bırakanlar (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
Kavak, A. (2017). Mevlânâ Hâlid-i Nakşibendî ve Hâlidîlik (2. Basım). İstanbul: Nizamiye Akademi.
Kaya, F. (2005). Mezopotamya Sürgünü Abdülmelik Fırat'ın Yaşam Öyküsü (6. Basım). İstanbul: Alfa Yayınları.
Koç, N. (2013). Şeyh Said Ayaklanması. Turkish Studies, 8(2), 153-166. http: //dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.4101
Koçin, A., & Ertüren, E. (2020). Şark İstiklal Mahkemesi Şeyh Said Davası Mahkeme Tutanakları. Ankara: Nobel Yayınları.
Korkusuz, M. Ş. (2004). Tezkire-i Meşayih-i Amid (Diyarbekir Velileri) I-II. İstanbul: Kent Yayınları.
Kutlay, N. (2019). Osmanlı’dan Günümüze Kürtler (2. Basım). İstanbul: Dipnot Yayınları.
Menek, A. (2012). Kürt Meselesi ve Said Nursi. İstanbul: Nesil Yayınları.
Memiş, A. (2000). Hâlidî Bağdâdî ve Anadolu’da Hâlidîlik. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
Mumcu, U. (2019). Kürt-İslam Ayaklanması 1919-1925 (33. Basım). Ankara: Umag Vakfı Yayınları.
Nalbantoğlu, İ. (1994). Kasım Küfrevi’nin Ardından. Ankara: Ahlat Kültür Vakfı Yayınları.
Oğuz, M. İ. (1992). Tasavvuf Yolunda Mânevî Cihad. İstanbul: Oğuz Yayınları.
Ohinî, Ş. M. A. (t.y.). Birketü’l-Kelimât Fî Menâkıbî Ba’di’s-Sâdât.
Olson, R. (1989). The Emergence of Kurdish Nationalism and the Sheikh Said Rebellion 1880-1925. Austin: University of Texas Press.
Serdar, M. T. (2019). Hazreti Pir Muhammed Küfrevi. Bitlis: Uğurel Matbaası.
Sevgen, N. (1967). Bizim Olan ve Bizim Olmayan Doğu’dan Hadiseler, Şahsiyetler Seyyid Taha. Tarih Konuşuyor Dergisi, 7(40), 3165-3167.
Şark İstiklal Mahkemesi (Kararlar ve Mahkeme Zabıtları). (2016). TBMM Basımevi.
Şimşir, B. (1991). İngiliz Belgeleriyle Türkiye'de Kürt Sorunu (1924-1938): Şeyh Said, Ağrı ve Dersim Ayaklanmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) Zabıt Ceridesi. (1341/1925).
Tenik, A. (2015). Kürt Coğrafyasında Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Nûbihar Yayınları.
Toker, M. (1998). Şeyh Said ve İsyanı. İstanbul: Cumhuriyet Gazetesi.
Tunçay, M. (1999). Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek-Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Uluğ, N. H. (1975). Halifeliğin Sonu. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Yapıcı, A. (2015). Gelenekten Modernizme Tekkeler ve Cumhuriyet. İstanbul: Ensar Yayınları.
Yüksel, M. (1993). Kürdistan’da Değişim Süreci. İstanbul: Sor Yayıncılık.
Ziyauddin, Ş. M. (1982). Mektûbat. İstanbul: Seriyye Kitabevi.
Süreli Yayınlar
Cumhuriyet Gazetesi.
Dünya Gazetesi.
Hâkimiyet-i Milliye Gazetesi.
Vakit Gazetesi.
Vatan Gazetesi.
